Ovog ljeta se navršava 35 godina od odigravanja FIFA Svjetskog prvenstva u Italiji a taj Mundijal iz 1990. godine zanimljiv je po mnogo čemu.
Piše: Almedin Halilović
Među velikim zaljubljenicima u “najvažniju sporednu stvar na svijetu” smotra najboljih fudbalskih reprezentacija svijeta koja je održana u ljeto te 1990. godine na “Čizmi” smatra se jednom od prekretnica na prijelazu iz tradicionalnog u moderni fudbal kakvog ga danas poznajemo. To ne znači nužno pozitivne promjene, s obzirom da mnogi fudbalski kritičari drže pomenuti Mundijal kao jedan od “najnezanmiljivijih” zbog strogo defanzivno orijentisanih postavka timova. Ali osim promjena u samoj igri koje su se odnosile na taktikčku i fizičku pripremljenost ekipa, do tada narastajuća komercijalizacija ove igre u Italiji je doživjela svoj pravi “bum”. Po prvi put se pojavljuju marketinški ugovori sedmocifrenim novčanim iznosima, televizijski prijenosi su bili zapanjujuće organizovani a sama organizacija, sistem, prodaja ulaznica i sve što prati jedno fudbalsko prvenstvo, dosegle su do tada neviđeni nivo.
Za zaljubljenike u fudbal s prostora bivše Jugoslavije, Mundijal u Italiji iz 1990. godine je ostao upamćen po jednom – bilo je to posljednje takmičenje na kojem je nastupila reprezentacija Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije. Iako su se bili kvalifikovali za UEFA Evropsko prvenstvo 1992. godine, uskraćeno im je učešće zbog rata koji je izbio u bivšoj državi. Tako je Svjetsko prvenstvo u Italiji ostalo “posljednji ples Plavih”.
Mnogi će reći da je simptomatično to što je posljednji nastup cjelovite Jugoslavije na jednom velikom fudbalskom takmičenju bio takav kakav je bio. A bio je, po mnogima – odličan. Reprezentacija predvođena Ivicom Osimom, posljednjim selektorom Jugoslavije, te igračkom i trenerskom legendom sarajevskog Željezničara, tada je dospjela do četvrtine finala gdje je poražena od Argentine nakon izvođenja penala. Osim je tada sastavio jednu od najtalentovanijih i najkvalitetnijih generacija koju je Jugoslavija imala. Skoro svi iz te generacije su kasnije postali evropske i svjetske fudbalske zvijezde a stvoriti tim u pravom smislu te riječi, dok je država već “pucala po šavovima”, bio je podvig sam po sebi. I mnogi za to najveće zasluge pripisuju upravo popularnom “Štrausu s Grbavice”.
Međutim, ono po čemu će Mundijal u Italiji 1990. godine ostati posebno upamćen, čak i u sjećanjima ljubitelja fudbala s prostora bivše Jugoslavije, jeste i podrška koju reprezentacija Jugoslavije tada (ni)je imala.
Naime, sam proces stvaranja pomenute generacije predvođene Ivicom Osimom bio je neminovno praćen društveno-političkim dešavanjima u Jugoslaviji. Ukidanje jednopartijskog sistema, porast najprije srpskog, a potom i hrvatskog nacionalizma koji su na koncu i “rasturili” Jugoslaviju, politička previranja, sve teža ekonomska situacija te “bratstvo i jedinstvo” koje je nestajalo poput oblaka dima, bili su problemi koji su opterećivali svakog od preko 20 miliona stanovnika Jugoslavije i koji su urušavali sve ono što je građeno 45 godina.
Zbog toga je Osimov rad u reprezentaciji bio pod posebnom lupom a sam Osim pod ogromnim pritiskom novinara koji su se trudili sve navedene probleme reflektovati na fudbalsku reprezentaciju države koja je još uvijek postojala. Ako se Osim uspio otrgnuti svim tim izazovima, onda javnost, ljubitelji fudbala i navijači same reprezentacije nisu.
Naime, i prije samog Mundijala u Italiji podrška reprezentaciji na domaćim i gostujućim utakmicama značajno je opadala, i to samo kada je riječ o “običnim navijačima” i “običnim građanima”. Pokušavao se napraviti balans kada je riječ o izboru gradova u kojima će reprezentacija Jugoslavije igrati svoje domaće utakmice ali to nije davalo željene rezultate. Tačnije, nije se znalo gdje je reprezentacija manje dobrodošla – u Splitu, Zagrebu ili Beogradu. Zato grad Sarajevo, odnosno “Grbavica” i “Koševo” nisu bili rijetkost kada je riječ o domaćinstvu Jugoslavije u zvaničnim i prijateljskim utakmicama.
To se reflektovalo i na podršku navijača tadašnjih jugoslavenskih fudbalskih klubova. Treba podsjetiti kako je sredinom 1980-ih došlo do ekspanzije navijačke subkulture i u Jugoslaviji, te se počinju masovno formirati organizovane navijačke grupe pojedinih klubova, od kojih je većina opstala i do danas. Oni su činili važan faktor u podršci, ne samo svojim klubovima, već i reprezentaciji Jugoslavije, posebno zbog fanatizma i načina na koji su navijali i pružali tu podršku, a koji se u mnogome razlikovao od onoga što je do tada bilo uobičajno. Nažalost, ni navijačke grupe nisu ostale imune na sve unutrašnje probleme sa kojima se Jugoslavija suočavala, pa se velika većina njih nacionalno opredijelila u zavisnosti od kluba, grada i republike iz koje su dolazile.
Tako su navijačke grupe Bad Blue Boys (Dinamo Zagreb) i Torcida (Hajduk Split) već unaprijed “otkazale” podršku reprezentaciji Jugoslavije dok je podrška beogradskih Delija (Crvena zvezda) i Grobara (Partizan) bivala sve manja i manja te dok nije potpuno iščezla. Jednostavno, četiri najveće navijačke grupe u državi nisu ostale imune na uspon sprskog i hrvatskog nacionalizma, niti ih je veliki uspjeh reprezentacije predvođene Ivice Osimom “impresionirao” dovoljno da bi svi stali iza podrške tada još uvijek jedinstvenom nacionalnom timu. Štaviše, svaki susret između ovih klubova i grupa postajao je poligon za manifestovanje političkih i nacionalističkih ideja, a nerijetko se sve završavalo fizičkim sukobima
Tako su uz reprezentaciju Jugoslavije ostale sljedeće tri grupe po veličini i sve tri su podržavale klubove iz Bosne i Hercegovine: The Maniacs (Željezničar), Horde zla (Sarajevo) i Red Army (Velež). Njihov “projugoslavenski” stav je dolazio iz činjenice da su grupe dolazile iz multietničnih gradova i klubova koji su predstavljali sve ono što je komunizam/socijalizam gradio decenijama u Jugoslaviji. I sam sastav tih grupa je bio multietničan, a kako se ipak vjerovalo u mir i opstanak zajedničke države do posljednjeg trenutka, nije iznenađenje zašto je za njih odluka da li podržati reprezentaciju ili ne bila jednostavna. S obzirom da su timovi koje su pomenute grupe podržavale u tom periodu rjeđe dobijali priliku da igraju evropska takmičenja, tako i pomenute navijačke grupe nisu imale mnogo “inostranog iskustva”, pa je nastupajuće Svjetsko prvenstvo u Italiji, inače svojevrsnoj kolijevci navijačkog pokreta koji je bio uzor i pomenutim grupama, bilo idealna prilika da se predstave na većoj sceni, a ovo je priča o “turneji” Željinih Manijaka po Italiji 1990. godine.
Žrijeb za Svjetsko prvenstvo održan 9. decembra 1989. godine, Jugoslaviju je smjestio u grupu D sa Njemačkom, Kolumbijom i Ujedinjenim Arapskim Emiratima. Nije teško pogoditi koji susret je bio “najprimamljiviji” za sve navijače Jugoslavije. Okršaj protiv Njemačke bio je prvi izazov za Jugoslaviju u Italiji i bio je zakazan za 10. juni 1990. godine na čuvenom “San Siru” u Milanu.
Već tada su se među navijačima Jugoslavije počeli praviti planovi za “ljetovanje na Apeninima” iduće godine. Tako i je i navijačka grupa The Maniacs počela da priprema planove za odlazak u Italiju kako bi pružila podršku reprezentaciji Jugoslavije, ali i predstavila se široj javnosti kao organizovana skupina tifoza. Za razliku od današnjeg vremena, tada su navijačke grupe, odnosno njihova “jezgra” bila znatno manje brojnija. Sam odlazak u Italiju, koja doduše nije bila “na kraju svijeta”, nije bio jednostavan jer su navijačke grupe činile uglavnom vrlo mlade osobe skromnih finansijskih mogućnosti. A poseban je bio “strah od nepoznatog”, odnosno sam odlazak u stranu zemlju u kojoj nisu poznati potencijalni “neprijatelji” niti odnos policije prema navijačima.
Manijaci, osnovani u jesen 1987. godine, do tada su na jugoslavenskoj navijačkoj sceni već bili prepoznata kao ozbiljna navijačka grupa koja je iza sebe već imala značajno iskustvo “na ulici” i koja je imala vrlo dobru organizaciju predvođenu Dževadom Begićem Đildom. Također, Manijaci su bili prepoznati kao navijačka grupa sastavljena od nekoliko podgrupa, od kojih je najpoznatija bila Joint Union. Oni, osim što su bili svojevrsna pokretačka snaga Manijaka, oni su bili i izrazito “urbano nastrojeni”, a njihovi čuveni šalovi su bili iznimno poštovani na stadionima širom Jugoslavije, s obzirom da su Joint Unioni bili jedina podgrupa sa svojim šalovima na navijačkoj sceni.
Tako su Manijaci uspjeli da se organizuju i da njih 15-ak, od kojih je veći dio bio iz Joint Uniona, otputuje na prvu utakmicu Jugoslavije na Svjetskom prvenstvu. Do Milana se stizalo na razne načine – vozovima, autobusima, a pojedini su u Italiju čak došli i brodom. Oni su se, zajedno sa oko ostalih petnaestak hiljada navijača reprezentacije Jugoslavije, okupili u centru Milana na dan utakmice. Joint Unioni su čak uspjeli da se popnu na terasu Gradske vijećnice Milana i uslikaju sa svojim transparentom, što je posebno iznenadilo mnoštvo prisutnih građana i turista.
Na najvećem trgu u Milanu su se okupljali navijači obje reprezentacije. Nije potrebno dodatno objašnjavati zbog čega je vladalo rivalstvo i napetost među njima, a u jednom trenutku ta napetost je eskalirala te je u centru “Grada mode” došlo do žestokog okršaja između navijača dvije reprezentacije. Tada su se posebno istakli Manijaci koji su jednom broju navijača Njemačke “udijelili dobre batine” i natjerali ih u bijeg. Nijemci su tada bili šokirani dešavanjima u gradu, o čemu su izvještavali i mediji u toj državi, a posebno su bili iznenađeni organizovanošću i snagom navijača iz Jugoslavije. To je dovelo do momentalne reakcije italijanske policije koja je, puna iskustva sa italijanskim navijačkim grupama, počela da “zavodi red” i mir na trgu. Treba istaknuti da su se tada sa Manijacima zajedno našle i Horde zla, navijači gradskog rivala Sarajeva, a koji su također sa svojim udarnim transaprentom bili na “San Siru”.
Reprezentacija Jugoslavije je, uprkos velikoj podršci svojih navijača na “San Siru” te večeri poražena od reprezentacije Njemačke (4:1) koja će kasnije ponijeti i titulu svjetskog prvaka nakon pobjede nad Argentinom u finalu. Kao što je iznad navedeno, preko 15.000 navijača je bodrilo reprezentaciju Jugoslavije na “San Siru” te večeri, a među njima je, pored Manijaka, Hordi zla i Red Armyja, bio i čuveni Stole iz Bora. Ovaj strastveni navijač Željezničara nije propuštao ni jednu utakmicu “Plavih” i na svaku je dolazio sa svojim čuvenim transparentom “Željo, volim te! Stole iz Bora”. Stole je bio i veliki navijač reprezentacije Jugoslavije, a pošto je neizmjerno volio Ivicu Osima, tako se našao i u Italiji sa ostalim navijačima Željezničara, zajedno sa transparentom na kojem je pisalo “Yugo, volimo te! Stole iz Bora” te zastavom sa likom Ivice Osima.
Naredna dva susreta u okviru grupne faze Svjetskog prvenstva Jugoslavija je igrala u Bologni protiv Kolumbije (1:0) i Ujedinjenih Arapskih Emirata (4:1), ali zbog velikih troškova boravka i ponovnog odlaska u Italiju, na njima nije imala podršku kao u Milanu. Izuzev nekoliko jugoslavenskih “gastarbajtera” u Italiji i onih koji su tu živjeli a porijeklom su iz Jugoslavije, nije imala druge podrške na Stadionu “Renato Dall'Ara”. Ipak, Jugoslavija je sa pomenute dvije pobjede osigurala drugo mjesto u grupi D i učešće u osmini finala Svjetskog prvenstva gdje je očekivao okršaj protiv Španije u Veroni, 26. juna 1990. godine.
Bio je to jasan znak za navijače reprezentacije Jugoslavije da se opet zapute na “Čizmu” i pomognu svom nacionalnom timu da dođe do važne pobjede i plasmana u četvrtinu finala. Stadion na kojem se igrao ovaj susret, “Marcantonio Bentegodi”, nije bio ispunjen do posljednjeg mjesta, ali na njemu su se ponovo našli transparenti navijačkih grupa The Maniacs, Horde zla i Red Army. Oni su, doduše u manjem broju nego u Milanu, došli u Veronu i bili podrška pulenima Ivice Osima, koji su na kraju slavili rezultatom 2:1 nakon produžetaka i tako zakazali susret sa reprezentacijom Argentine u Firenci. Željini Manijaci su se tada pojavili sa transparentom “F.C. ŽELJO” koji je bio jedan od najpoznatijih i najčešćih, ne samo na južnoj tribini “Grbavice”, već i na gostujućim utakmicama širom Jugoslavije.
Suvišno je napominjati kako je Argentina imala ogromnu podršku na Stadionu “Artemio Franchi” u Firenci tog 30. juna. Samo zbog činjenice da je njen kapiten bio pokojni Diego Armando Maradona, tadašnja ikona italijanskog Napolija i svjetskog fudbala u cijelini, bila je dovoljna da navijači reprezentacije Argentine čine 95% prisutnih na stadionu. Jugoslavija je zbog toga imala “skromniju podršku” u Firenci, ali je na terenu zamalo priredila senzaciju i tek je nakon lošijeg izvođenja penala eliminisana od strane budućeg finaliste Svjetskog prvenstva.
Mnogi fudbalski stručnjaci smatraju kako je porazom od Argentine u Firenci označen, ne samo kraj jedne odlične generacije fudbalera Jugoslavije, već i same reprezentacije Jugoslavije, pa i države Jugoslavije u konačnici. Danas se romantičarski govori o tome kako se “Jugoslavija ne bi raspala da je otišla do samog kraja na Mundijalu u Italiji”, da bi Ivica Osim postao ikona svjetskog fudbala te da bi “Plavi” još mnogo godina dominirali zelenim terenima.
Međutim, uslijedila je surova realnost. Jugoslavija se raspala i to u krvavim agresijama iznutra i ratovima. Fudbalska reprezentacija Jugoslavije je izborila plasman na UEFA Evropsko prvenstvo 1992. godine u Švedskoj, ali joj je zbog rata zabranjeno učešće na istom. Umjesto nje na EURO je otišla reprezentacija Danske koja je na kraju, kao potpuni autsajder, i osvojila titulu evropskog prvaka. Ivica Osim je, u suzama, shrvan zbog krvave opsade njegovog rodnog grada Sarajeva koja je počela, na dramatičnoj konferenciji za medije u Beogradu podnio ostavku na mjesto selektora Jugoslavije. Dom Fudbalskog kluba Željezničar, Stadion “Grbavica”, koji je bio “druga kuća” Ivice Osima i navijačke grupe The Maniacs je, 4. maja 1992. godine zapaljen od strane srpskog agresora.
Željini Manijaci su južnu tribinu “Grbavice” i plavo-bijele šalove i zastave zamijenili rovovima i puškama, u nevjerici da je sve ono za šta su se zalagali i zbog čega su putovali čak i u Italiju, zauvijek nestalo. Stali su, zajedno sa mnogim drugim hrabrim patriotama na branik Sarajeva i Bosne i Hercegovine, i to čak i sa istim onim Hordama zla sa kojima su skupa stajali “na crti” Nijemcima u Milanu. Njihov legendarni prijeratni vođa, dobitnik “Zlatnog ljiljana” i istinski heroj glavnog grada i naše domovine, Dževad Begić Đilda, položio je svoj život za našu odbranu, opstanak i slobodu. Čuveni Joint Unioni su se, kako kažu, “rasuli po kugli Zemaljskoj i utrobi njenoj, ali im miris juga i “Doline ćupova” i danas steže srca”. A Svjetsko prvenstvo u Italiji će zauvijek ostati u lijepom sjećanju i na ponos svim Manijacima koji i danas stoje na jugu “Grbavice” uz sarajevski Željezničar.
